نامهای کردی

نام‌های پسران

1. ئاسو (افق)
2. ئاسوس
3. ئاکار
4. ئاکام (عاقبت، سرانجام)
5. ئاکو (قلهٔ کوه)
6. ئاگرین (آتشین، نام یک کوهستان)
7. ئامانج (آماج، هدف)
8. ئاوات (امید)
9. ئارتین (شعله‌ و گرمای آتش)
10. ئازا (دلاور، همریشه با آزاد)
11. باگرو (تندباد)
12. باهوز (گردباد)
13. بارزان (نام منطقه‌ای در کردستان عراق)
14. به‌لین (پیمان)
15. به‌هیز (نیرومند)
16. به‌رزان (بلندپایه)
17. به‌رهه‌م (ثمره‌)
18. به‌تین (آتشین)
19. بلیسه‌ (شعله، اخگر)
20. بلند
21. بلیمه‌ت (دلاور)
22. بروسک (جرقه)
23. بروا (ایمان)
24. بریار (تصمیم)
25. بوران (بوران، اصل این واژه را مغولی دانسته‌اند)
26. چه‌کو
27. چیا (کوهستان بلند)
28. چیاکو
29. چومان (نام رودی مرزی در باختر بانه‌)
30. دالاهو (کوهی در کردستان)
31. دانیار (بخشنده‌)
32. دارا
33. ده‌رسیم (منطقه درسیم در ناحیه زازانشین کردستان ترکیه)
34. دیار (دیار، پیدا)
35. دیاری
36. دیاکو (دیاکو، بنیادگذار دودمان ماد)
37. دیلمان
38. دیمه‌ن (چشم‌انداز)
39. ئه‌گید (دلاور)
40. ئه‌له‌ند (تیغ آفتاب، نخستین پرتو بامدادی خورشید)
41. ئه‌رده‌لان (اردلان)
42. ئه‌رده‌وان (اردوان)
43. ئه‌ژده‌ر (اژدر)
44. ئه‌ویندار (عاشق)
45. فه‌رهاد (فرهاد)
46. فریا (نجات، «همریشه با واژه فریاد»)
47. گوران (نام شاخه‌ای از کردان)
48. گووه‌ند (نوعی رقص کردی)
49. هاوری (همراه)
50. هاوراز (همراز)
51. هه‌لمه‌ت (هجوم ناگهانی، دگرگون‌شده‌ واژه عربی حَملة)
52. هه‌ژار (ندار و فقیر)
53. هیمن (متین)
54. هه‌لکه‌وت (فراز-رونده، چیره)
55. هه‌لگورد
56. هه‌لو (آله، عقاب)
57. هه‌ردی
58. هه‌ورام (اورامانی، شاخه‌ای از کردان)
59. هه‌وراز (فراز و نشیب)
60. هیژا (گرامی، محترم)
61. هیرش (یورش: اصل این واژه مغولی است)
62. هیوا (امید)
63. هوزان (آوازه‌خوان)
64. هومه‌ر
65. هیدی (آرام)
66. هه‌ندرین (نام کوهستانی در کردستان)
67. هوگر (علاقه‌مند)
68. ژاوه‌رو (ژاورود)
69. ژوان (گفتگوی عاشقانه‌)
70. ژیر (هوشمند، («همریشه با واژه زیرک»)
71. ژیله‌مو (اخگر)
72. ژیوار (تمدن)
73. ژیهات (کاردان، ماهر)
74. کاردو
75. کاروان
76. کاروخ (نام کوهستانی در کردستان)
77. کازیوه‌ (پگاه)
78. کارزان (کاردان)
79. کاژاو
80. کوماس
81. لاس (گونه‌ای درخت سخت‌چوب، از شخصیت‌های داستان لاس و خزال)
82. لاوچاک (جوان خوش‌سیما و درستکار)
83. لیزان (وارد و کاردان)
84. ماردین
85. مانشت(کوهی زیبا در ایلام)
86. مه‌ردوخ ( نام خدای سومری و بابلی)
87. مه‌ریوان (مریوان)
88. میلان
89. میران
90. ناری
91. ناسیکو
92. نسکو
93. نه‌به‌ز (تسلیم‌ناپذیر، نستوه)
94. نه‌سره‌و
95. نه‌هروز (نوروز)
96. نه‌وشیروان (انوشیروان)
97. نه‌که‌روز (نام کوهی در جنوب غربی سقز)
98. نچیروان (نخچیربان، شکاربان)
99. په‌ژار (افسرده‌دل)
100. په‌شیو (هراسان و افسرده‌دل «همریشه با پژمان»)
101. پشتیوان (پشتیبان)
102. پشکو (شکوفه‌)
103. پیشه‌نگ
104. راژان
105. رامان (در شگفت بودن، تحیر)
106. رامیار (چوپان)
107. ریبوار (رهگذر)
108. ریوان (رهگذر)
109. ریباز (راه و شیوه)
110. ریناس (رهشناس)
111. ریبین (دورنگر، راهبین)
112. ریکه‌وت
113. ریزان (وارد، ماهر)
114. رزگار (رستگار، آزاد)
115. روژان
116. سارو
117. ساکار (پاک و ساده)
118. ساکو
119. سامال
120. سه یوان( کوهی در ایلام)
121. سامره‌ند
122. سه‌ردار (سردار)
123. سه‌نگاو
124. سه‌رکه‌وت (پیروز)
125. سه‌رکو
126. سمکو (کوتاه و دگرگون‌شده واژه‌ سامی اسماعیل)
127. سیامه ند
128. سیروان (نام رودی در کردستان)
129. سوران
130. شاهو (نام کوه)
131. شیروان
132. شه‌مال (توفان)
133. شه‌مزین
134. شیرکو (احتمالاً شیر کوهستان)
135. شورش (انقلاب)
136. شوان (شبان، چوپان)
137. تیریژ (پرتو، فروغ)
138. وریا (هوشیار)
139. خه‌بات (مبارزه‌، از مصدر خه‌بتین: مبارزه‌ کردن، برخی منابع ریشه آن را آرامی دانسته‌اند).
140. خوناس
141. زاگروس (زاگرس)
142. زال (حکمران، چیره)
143. زانا (دانا)
144. زانیار (دانشور)
145. زمناکو (نام کوهستانی در کردستان)
146. زیلان
147. زوران (تلاش، کشتی)
148. زوراب
149. زریان (نام یک نوع باد)
150. زیبار
151. زه‌رده‌شت

سردشت(نام شهری در کردستان ایران)

نام‌های دختران

1. ئاڤان (نام کوهستانی در کردستان)
2. ئاڵێ (دختر مو بور)
3. ئالا (بیرق، پرچم)
4. ئالان (نام کوهستانی در کردستان)
5. ئاسکی (از واژه‌ «ئاسک» به‌ معنی آهو)
6. ئاونگ (شبنم)
7. باژیلان
8. به‌یان (بامداد)
9. به‌فرین (برفی)
10. به‌ناز (نازدار)
11. بیریوان
12. بیخال (نام کوهستانی در کردستان)
13. جوان (زیبا)
14. چاوجوان (زیباچشم)
15. چاوره‌ش (سیه‌چشم)
16. چنور (نام گلی خوشبو)
17. چرو (غنچه‌)
18. چیمه‌ن (سبزه‌ و طبیعت)
19. چوپی (نوعی رقص کردی)
20. دیلان (نوعی رقص کردی)
21. دلنیا (دلگرم و مطمئن)
22. دلووان (مهربان)
23. دیانا (نام شهری در کردستان عراق)
24. دیمه‌ن (چشم‌انداز)
25. ئه‌سرین (اشک)
26. ئه‌ستێ
27. ئه‌ستیره‌ (ستاره)
28. ئه سمه ر( گندمگون)
29. ئه‌وین (مهر، عشق)
30. فرمیسک (اشک)
31. فینک (خنک و دلچسب)
32. گلاره(چشم)
33. گه‌لاویژ (ستاره شباهنگ)
34. گولاله‌ (لاله‌)
35. گزنگ (پرتو خورشید)
36. ژینو
37. ژیار
38. کالێ (دختر چشم آبی با گیسوان طلایی)
39. کانی (چشمه)
40. که‌ژال (آهو، گونه‌ای از واژه خه‌زال=غزال)
41. کویستان (کوهستان)
42. کوردستان (کردستان)
43. میدیا (سرزمین ماد)
44. مه‌هاباد (مهاباد)
45. نازار(دوست داشتني)
46. نالین
47. ناسکی
48. ناسکول
49. نه‌شمیل (خرامان)
50. نه شمين
51. نه‌رمین (دلپذیر، مهربان)
52. نه‌خشین (آراسته‌، دارای نقش و نگار)
53. نیاز (دعا)
54. نیان (لطیف، دلپذیر)
55. نیشتمان (میهن)
56. په‌ریخان
57. پرشنگ (پرتو)
58. رازان
59. روژ (خورشید)
60. روژین (خوروَش)
61. روناک (روشنا)
62. ریژنه‌ (باران تند در هنگام آفتاب)
63. سازان
64. سه‌یران
65. سه‌ما (رقص، سماع)
66. سکالا
67. سروشت (طبیعت)
68. سروه‌ (نسیم)
69. ستران
70. سوزان
71. سوکار (نام کوهستانی در کردستان)
72. شیلان (نسترن)
73. شلیر (۱. سوسن ۲. لاله)
74. شوخان (شوخ و شنگ)
75. شنو (اشنویه)
76. شنه‌ (نسیم آرام و دلپذیر بهاری)
77. شه‌پول (موج، آبخیز)
78. شه‌مام
79. تانیا
80. ته‌لار
81. ته‌نیا (تنها)
82. تریفه‌ (نور مهتاب)
83. تیروژ (پرتو خورشید)
84. تارا (ستاره، اصل این واژه هندی است که به متون قدیمی فارسی و کردی راه یافته)
85. ڤیان (عشق)
86. خه‌زال (غزال)
87. خه‌زیم
88. خوزگه‌ (آرزو، حسرت)
89. خوناو (باران آهسته و دلپذیر)‌
90. زه‌ینو (زینب)
91. زین (نام دختری در یکی از منظومه‌های عاشقانه‌ کردی، دگرگون‌شده زینب)
92. هانا
93. هاوین (تابستان)
94. هه‌لاله‌ (لاله)
95. هیرو (گل ختمی)
96. زایه‌له‌

 

موسیقی کردی

موسیقی کردی

 

موسیقی کردی به موسیقی و ترانه‌های مردم کردیزبان گفته‌ می‌شود.

یک پژوهشگر موسیقی کردی براین باور است که انگیزش پیدایش موسیقی کردی در راستای حفظ زبان ادبیات، فرهنگ، سرگذشتها و در مجموع تمدن و پیشنیه کردها بوده است. موسیقی هاموید (فولکلور) کردی از سه بخش افسانه‌ها، حکایتها و داستان‌ها تشکیل شده است.

پیشینه و گونه‌ها

افسانه ها

پیدایش موسیقی کردی مثل اکثر قومها و ملت‌های دیگر از افسانه‌های کردی شروع شد که در این قسمت، افسانه‌ها در قالب ترانه‌های کردی گفته می‌شوند و این ترانه‌ها در فرهنگ کردی به ترانه‌های دیوانی تقسیم می‌شوند و بیشتر محتوای آنها همان افسانه‌های کردی است، که شکل حماسی دارند.

اولین طلیعه‌های هنر کردی از بار ادبی و هنر موسیقی حماسه‌های کردی بودند که مشهورترین کسی که به این نوع موسیقی پرداخته «کاویس آغا» بود که ترانه‌های وی همان حماسه‌هایی هستند که از گذشتگان بر جای مانده است.

حکایت‌ها و داستان ها

نوع دیگری از موسیقی فولکولور کردی مربوط به حکایتها و داستان‌هایی می‌شود که ترانه‌های داستانی نیز به دو بخش قهرمانی و دلدادگی قابل تقسیم هستند.

در ترانه‌های قهرمانی به دلاوریها و مبارزه طلبی‌های یک قهرمان پرداخته می‌شود و در ترانه‌های دلدادگی جنبه‌های رمانتیک و عاشقانه بین دو شخص بیان می‌شود که از این میان، ترانه «زنبیل‌فروش» که جنبه عرفانی دارد و ترانه‌های «آس و حسن» و «خج و سیامند» که سرگذشت دو دلداده را بیان می‌کند، از معروفترین آثار در این بخش هستند.

در بخش دیگر موسیقی کردی، کردهای «سورانی» برای خود نوع ویژه‌ای از موسیقی دارند که به آنها «گورانی» می‌‌گویند که این نوع ترانه‌ها در میان کردهای اطرف شهرستان ارومیه و کردهای ترکیه (شمال) «لاوژه» گفته می‌شود و این نوع گورانی‌ها ریتمی به نام «قه‌تار» دارند که پژوهشگران براین باورند ریشه این واژه‌ از واژه‌ زرتشتی «گاتا» گرفته‌شده که در اوایل، مربوط به یک سری نیایش‌ها و مراسم مذهبی بوده است.

دومین نوع این موسیقی «هوره» نام دارد که در ابتدا ترانه‌های ویژه‌ای در حمد و نیایش «اهورامزدا» بود و این واژه نیز ریشه زرتشتی دارد که برای نیایش‌های مذهبی آن زمان کردها که زرتشتی بودند، سروده شده‌اند.

در مراسم ترحیم هنگامی که فردی برای مردم آن منطقه دارای اهمیت فوق‌العاده‌ای بوده، فوت می‌کند، کردها از یک نوع موسیقی که با مرثیه‌سرایی و مرثیه‌خوانی شباهت دارد به صورت ترانه و با تعریف ویژگیهای آن شخص برای او زاری می‌کنند.

در آیین‌های زادروز حضرت محمد(ص)، کردها یک نوع ویژه از موسیقی را اجرا می‌کنند که به آن «مولودی» می‌گویند. البته مولودی‌خوانی در بیشتر جوامع مسلمان رواج دارد. اولین مولودنامه در وصف و ستایش حضرت محمد(ص)،  را «ملاباتدیی» صوفی و عارف مشهور نوشت که بعدا مرسوم شد که در زمان عید مولود از سروده‌های وی در مولودی خوانی استفاده کنند. اصیل‌ترین سازهای استفاده شده در موسیقی کردی «سرنا» و «دهل» هستند و بعدا سازهایی که وارد این نوع موسیقی شده‌اند مانند «دف» و «تنبور» دارای اهمیت ویژه‌ای شده‌اند. برای اطلاعات بیشتر می‌‌توانید به میژوی ئه ده بی کوردی علاالدین سجادی و پژوهشی در فولکلور کردی مراجعه کنید.

 

هنرمندان نامدار کرد در عرصه موسیقی

• حسن زیرک
• سید علی اصغر کردستانی
• ابراهیم تاتلیس
• احمد کایا
• محسون قرمزی گول
• مرضیه فریقی
• مظهر خالقی
• شوان پرور
• ماملی
• جوان هاجو
• ذکریا (زه‌که‌ریا)
• زیاد اسعد
• چوپی فتاح
• عادل هورامی
• قاله‌ مه‌ری
• اردلان
• طاهر توفیق
• شهرام ناظری
• سید خلیل عالی نژاد
• شهریبان کردی
• گلستان پرور
• کاوه
• روتیندا
• کازو
• شاکرو
• طاهرو
• کراپت خاچو
• گولیزر جاسم
• سرحد
• طاهر خلیلی
• جمال مفتی
• بهجت یحیی
• علی مردان
• عدنان کریم
• دیار قره داغی
• دلشاد
• انور قره داغی
• برهان چاچان
• عزت یلدز هان
• عایشان
• علیشان
• زوزان
• بشیر کایا
• خلیل غمگین
• بنگین
• محمد شخو
• هوی
• ژاله
• بصر شاهین
• روژین
• بدرالدین جوشکون
• ارام تیکران
• حسن شامو
• محمد عارف جزراوی
• ایاز زاخویی
• کریم کابان
• جمشید عندلیبی
• کیومرث پورناظری
• بیژن کامکار
• قشنک کامکار
• اردلان کامکار
• اردوان کامکار
• ارسلان کامکار
• حکیم سفقان
• سعید خان
• دلوان
• کوما چار نوا
• شوان پرور
• ناصر رزازی
• نجم الدین غلامی
• لیلا فریقی
• هردی
• اراز
• کمال حسن
• کاووس آغا
• بلقیس
• عزت التن نشه
• اسماعیل شرفی
• حسن ضیافتی
• عوسمانه سور

 

منابع

نوشتار: موسیقی کردی از عزیز نعمتی محقق.

• برگرفته از وب‌گاه کردکلهر (برداشت آزاد با ذکر منبع).

شهین طالبانی . محمدرضا شجریان کیومرث پورناظری رشو جانه آزاد عین الدین عادل هورامی عزیز شاهرخ فتانه ولیدی

 

زبان کردی

زبان کردی

زبان‌ کردی (به کردی کرمانجی: Kurdî)‌ یکی از زبان‌های هندواروپایی و از زیر گروه زبان‌های ایرانی است که در بخشهایی از خاورمیانه‌ و یا به طور دقیقتر در قسمت‌هایی از ایران، ترکیه‌، عراق، سوریه و ارمنستان که‌ اصطلاحا کردستان نامیده‌ می‌شود به آن گفتگو می‌شود. جمعیتهای پراکنده کرد همچنین در جمهوری آذربایجان، جمهوری ارمنستان ، خراسان و شهرکرد ایران یافت می‌شوند.

زبان کردی شاخه‌های متفاوتی دارد: کرمانشاهی، لکی، اورامانی ، کلهری، سورانی، کرمانجی، زاخوو، زازا،…

بسیاری از پژوهشگران، از جمله «تئودور نولدکه» خاورشناس بزرگ آلمانی، معتقدند که اگر روزی زبان مادی درست شناخته شود، بدون شک خویشاوندی بسیار نزدیکی با زبان پارسی باستان خواهد داشت، ولی تاکنون متاسفانه از مادها حتی یک اثر مستند در دست نیست.

طبقه بندی

زبان کردی عضوی از شاخه شمال‌غربی زبان‌های ایرانی است که خود شاخه‌ای از زبان‌های هندوایرانی است و آن نیز به‌ نوبه‌ خود شاخه‌ای از زبان‌های هندواروپایی است.

گویش‌ها و لهجه‌ها

زبان‌ کردی‌ به سه گروه بخش می‌شود:

• گروه کرمانجی
• گروه زازا_گوران
• گروه گویش‌های جنوبی

۱. گروه کرمانجی نیز خود به دو گویش عمده بخش می‌شود:

• گویش کرمانجی شمالی یا اصطلاحا همان کرمانجی (Kurmancî)
• گویش کرمانجی جنوبی یا اصطلاحا سورانی (Soranî)

۲. گروه زازا_گوران نیز به سه بخش بخش می‌شوند:

• گویش‌ اورامی (Hewramî)
• گویش گورانی (Goranî)
• گویش زازا (Zaza)

۲. گروه گویش‌های جنوبی نیز شامل کرمانشاهی، کلهری، کلیایی، پیروندی، لکی، فیلی (و یا پهلی) هستند.

در این میان در کتابها، روزنامه‌ها، مجله‌ها و نیز در پخش برنامه‌های رادیو و تلویزیونی از کرمانجی در مناطق شمالی و سورانی در مناطق جنوبی استفاده می‌شود.

 

                           _____کرمانجی (شمالی)

                          |

              _کرمانجی___  |

             |            |_____سورانی (میانی)       

کردی________ |

             |             ______زازاکی  

             |            |

             |_زازا-گورانی|_____ اورامانی            

             |            |

             |            |______گورانی

             |           

             |             _____کلهری 

             |            |

             |_گویش جنوبی |______فیلی

                          |      

                          |_____لکی

الفباهای کردی

برای نوشتن زبان‌کردی‌ در کشورهای گوناگون خط‌های گوناگونی به کار می‌رود. زبان کردی در ترکیه و سوریه با حروف لاتین (برای مثال) و همچنین در ارمنستان با حروف سیریلیک نوشته می‌شود. کردی سورانی و جنوبی در ایران و عراق با خط فارسی-عربی و اخیرا با الفبای لاتین نیز نوشته می‌شود.

امروزه‌ تلاشهای زیادی در راستای یکی کردن الفبا و تبدیل آن به‌ لاتین در حال انجام است [3].

در زیر دو نمونه از الفباهای بکار رفته برای زبان‌ کردی‌ می‌آید.

الفبای کردی از ۳۱ حرف تشکیل می‌شود:

A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z

زبان کردی دارای ۸ مصوت است:

 

کردی	a	e	ê	i	î	o	u	û
فارسی	آ (مثل آرام)	إ مثل (امروز)	أ (مثل اندک)	ای کوتاه (در فارسی معادل ندارد)	ای (مثل ایلام)	أ (مثل أردک)	او کوتاه (در فارسی معادل ندارد)	او (مثل دوست)

و نیز دارای ۲۳ صامت است:

کردی

b

c

ç

d

f

g

h

j

k

l

m

n

p

q

r

s

ş

t

v

w

x

y

z

فارسی

ب

ج

چ

د

ف

گ

ه

ژ

ک

ل

م

ن

پ

ق

ر

س

ش

ت

و (مثل ویژگی)

و (مثلwindow)

خ

ی (مثل یاور)

ز

الفبای کردی سورانی:

ا ب ج چ د ه ێ ف گ ژ ک ل م ن ۆ پ ق ر س ش ت و ڤ خ ی ز ح گ

واژگان کردی

بخش اصلی واژگان زبان کردی از زبان‌های کهن ایرانی است. پس از هجوم اعراب علیرغم گسترش اسلام و به‌ زعم آن فرهنگ و ادبیات عربی در بخش وسیعی از کردستان همچون دیگر مناطق خاورمیانه‌، به‌ دلایل مختلف از جمله‌ کوهستانی و منزوی‌ بودن محیط زیست کردزبانان، زبان کردی توانست خود را از سیل وام‌واژه‌های زبان‌های مجاور از جمله‌ عربی به‌ ویژه‌ در زمینه‌ نوشتار حفظ بنماید. در کردی نوشتاری کمترین درصد واژگان عربی در مقایسه‌ با دیگر زبان‌های خاورمیانه‌ که‌ تحت تأثیر زبان عربی قرار گرفته‌اند وجود دارد و البته‌ بیشتر آن تعداد واژگان دخیل نیز لغات مذهبی است.

جدول زیر واژگان کردی را با واژگان عربی دخیل در فارسی نشان می‌دهد:

انگلیسی	فارسی (وامواژه‌)	کردی
Season	فصل	Werz وه‌رز
History	تاریخ	Mêjû میژوو
North	شمال	Bakûr باکوور
Ratio	نسبت	Rêje ریژه‌
Right	حق	Maf ماف
Centre	مرکز	Nawend ناوه‌ند
Barrier	مانع	Kosp کوسپ
Corpse	جنازه‌	Term ته‌رم
Economy	اقتصاد	Abûrî ئابووری
Prose	نثر	Pexşan په‌خشان
Important	مهم	Girîng گرینگ
Opportunity	فرصت	Derfet ده‌رفه‌ت
Literature	ادبیات	Wêje ویژه‌
Election	انتخابات	Helbijardin هه‌لبژاردن

جدول زیر تعدادی از واژه‌ سره‌ (غیر وامواژه‌) فارسی را با معادل واژگان آنها در زبان کردی را نشان می‌دهد:

انگلیسی	فارسی (سره‌)	کردی
Tale	داستان	Çîrok چیروک
Driving	(رانندگی	Ajotin/ Lêxurîn لیخورین/ئاژوتن
Injury	زخم	Birîn برین
Research	پژوهش	Lêkolîn لیکولین
Response	پاسخ	Welam/Bersiv وه‌لام/به‌رسڤ
Future	آینده‌	Dahatû داهاتوو
Past	گذشته‌	Rabirdû رابردوو
Value	ارزش	Bayex بایه‌خ
Earthquake	زمین‌لرزه‌	Erdhejan/Bume Lerze ئه‌ردهه‌ژیان/بوومه‌له‌رزه‌
Special	ویژه‌	Taybet تایبه‌ت
Ice	یخ	Sehol سه‌هول
Race	نژاد	Regez ره‌گه‌ز
Expert	کارشناس	Pispor پسپور

و در خاتمه‌ جدول زیر تعدادی از فعل‌های دو زبان را نشان می‌دهد:

انگلیسی	فارسی	کردی
To Forgive	بخشیدن	Lêburdin لیبوردن
To Move	حرکت کردن/ جنبیدن	Bizûtin بزووتن
To Produce	تولید کردن	Berhem hênan به‌رهه‌م هینان
To Encourage	ترغیب کردن/انگیختن	Handan هاندان
To Play	بازی کردن	Leyistin له‌یستن
To Come	آمدن	Hatin هاتن
To Go	رفتن	Çûn چوون
To Throw	پرت کردن / انداختن	Hawîştin/Heldan/Frêdan فریدان/ هه‌لدان/هاویشتن
To inform	اطلاع دادن / آگاهاندن	Rageyandin راگه‌یاندن
To Strike (As in «Labor Strike»)	اعتصاب کردن	Mangirtin مانگرتن
To Transfer	انتقال دادن	Guwastinewe گواستنه‌وه‌
To Learn	یاد گرفتن /آموختن	Fêrbûn/Hînbûn فیر بوون/هینبوون
To Send	فرستادن	Nardin/Şandin ناردن/شاندن

 

 

منابع

• مکالمات روزمره زبان کردی. مصطفی خرم دل. سال چاپ: ١۹٨١ نشر: انتشارات کردستان
• (برگرفته از کتاب «قاموس زبان کردی»، تالیف عبدالرحیم ذبیحی، چاپ ۱۹۸۸)

چهره های فرهنگی و تاریخی

چهره های فرهنگی و تاریخی

احمد بيگ كوما سي
از عشيره كرد كوماسي است كه با مولوي معدومي ــ شاعر فاضل و بنام كردــ دوستي و مراوده و مشاعره بسيار داشته و معدومي او را به نام (خالو) و خالوي كوماسي در اشعار خود نام برده است. تولد احمد بيگ در حدود سال 1210 ه.ق ودرگذشتش در سنه 1294ه.ق اتفاق افتاده است.ناري
ملا محمد مشهور به كاكه حه مه ومتخلص به ناري، فرزند ملا احمد بن ملا عبد الرحمان، به سال 1291 ه.ق در قريه كيكن از قراي شلير و ناوخوان متولد شد .پس فراگرفتن مقدمات نزد پدرش به دنبال تحصيل به مدارس زيادي در كردستان ايران ، عراق و تركيه از جمله پنجوين ،سنندج، سليمانيه، بانه، مهاباد، وان و اربيل راه يافت. و سرانجام در رواندوز ،بعد ازمدتي استفاده از محضر علامه اسعد افندي اجازه گرفت و به مريوان بازگشت و در زادگاه خود كيكن به جاي پدر ـ كه در اين زمان وفات يافته بود ـ به تدريس و تعليم طلاب و انجام خدمات ديني پرداخت. در سنه 1325 ه.ق به دعوت حسين بيگ ـ مالك قريه بيلو از توابع مريوان ـ عازم آنجا شد كه تا آخرين روز حيات در آن دهكده به امر تدريس مشغول بوده است. ناري انساني فاضل و اديب و شاعري توانا بوده و در سنه 1363 ه.ق در روستاي بيلو ،حيات فاني را بدرود گفته است.قانع
شيخ محمد فرزند شيخ عبدالقادركه لوس، فرزند شيخ سعيد فرزند شيخ محمد دولاش از سادات كهنه پوشي ـ شاخه هاي از آن به نام كابلي ـ است كه در سنه 1318 ه.ق در آبادي ريشين از دهات شهرزور (شاره زور)متولد شد. چهل روزه بود پدرش را از دست داده و در چهار سالگي مادرش نيز در گذشته است. آنگاه مرحوم سيد حسين چوري او را تحت سرپرستي خود قرار داده و به تربيت او همت گماشته و به مكتبش فرستاده است.اما به علت گرفتاريهاي خانوادگي ترك تحصيل نموده و مدتي به امامت و مكتب داري ـ متناوباً در دهاتي چند ـ مشغول بوده است. قانع در همان زماني كه در سنندج درس خوانده، بر اثر ذوق و استعداد فطري به گفتن شعر پرداخته است. پدر و اجداد قانع هم اغلب شاعر بوده اند. مادرش نيز داراي ذوق شاعري بوده و همچنين سه فرزندش به نامهاي وريا،كوته ك و خنجر نيز طبع موزون دارند. قانع به فارسي و كردي شعر گفته و بيشتر اشعارش در شكايت از اوضاع نابسامان محيط زندگي خود اوست.از آثار و اشعار قانع تاكنون پنج مجموعه به چاپ رسيده است كه عبارتند از:1- گولاله ي مريوان 2- باغچه ي كوردستان 3- چوار باغي پينجوين 4- شاخي هورامان 5- ده شتي گه رميان. قانع به سال 1385 ه.ق در آبادي له نگه دي از دهات پينجوين عراق سر بر بالين خاك نهاده و با جهان فاني وداع نمود.ملا محمد باقر با لك
دانشمند روشن خاطر ،ملا محمد باقر فرزند حسين آقا در تاريخ 1316 ه.ق در آبادي نزار از روستاهاي 50كيلومتري جنوب غربي سنندج متولد شد و پس از فراگرفتن علوم مقدماتي در زادگاه خود به دنبال تحصيل علوم ديني و عربي، راه غربت را در پيش گرفت. مدتي در روستاهاي ژاوه رود كردستان نزد ملا اسعد مدرس بوريدري و ديگران درس خواند و پس از آن به سنندج رفت و از محضر ملا محمد مولانا مدرس نوده شي ،به كسب دانش پرداخت و پس از كسب اجازه افتاء و تدريس به دهكده چور مريوان مسافرت كرد و تا سال 1314 ه.ق در آن آبادي سمت پيش نمازي داشت. آنگاه به يكي ديگر از روستاهاي مريوان به نام بالك كوچ كرد و تا آخر حيات در آنجا به تدريس و تعليم و ارشاد مسلمانان اشتغال داشت. ملا محمد باقر در علوم اسلامي به ويژه فقه وكلام آثار و تأليفاتي دارد و نيز آثاري به نظم از او باقي است و«غريق» تخلص شعري اوست. وي در اوايل زمستان سال 1350شمسي دار فاني را وداع گفت.

 

 

 

خاتون خورشيد مريواني
خاتون خورشيد دختر شيخ معروف كه لوس و از سادات «ته راته ون »است. پدرش به علت ناسازگاري روزگار از مريوان به سنندج كوچ كرده است و دخترش خاتون خورشيد در كودكي، در خانه يكي از زنان محترم اردلان به سر برده و وسايل تحصيلش را فراهم نموده است. تا آنجا كه در ادبيات فارسي اطلاعات شايسته اي به هم رسانيده و تا حدودي با علوم صرف و نحو و بيان و منطق و عقايد و زبان عربي آشنايي داشته است. خاتون خورشيد كتابي را به فارسي درباره آداب خانه داري و بچه داري و تربيت فرزند از ابتداي ولادت تا هنگام بلوغ تأليف كرده و ديوان شعري نيز از او به جاي مانده كه هيچ كدام چاپ ومنتشر نشده است.اين بانو در فن قالي بافي هم استاد بوده و مخصوصاً در زمينه نقش و نگار و نوع رنگ آميزي قالي و تهيه رنگهاي متنوع آن شهرت داشته است و نقشه هاي او را اكنون هم در كردستان «خورشيدي» مي خوانند. خاتون خورشيد مادر شاعر معروف كرد قانع مريواني است.سيد ملا ابوبكر مُصنَف چوري پيرخضراني شاهويي
اجداد ملا ابوبكر از زمان پير خضر در قريه‌ي پير خضران، از دهات ناحيه‌ي كوماسي سنندج مي‌زيسته‌اند؛ به همين جهت وي را پير خضراني نيز نسبت داده‌اند.
بنا به نوشته‌ي هديةالعارفين، تولد ملا ابوبكر در 909 ه‍ .ق اتفاق افتاده است و در يكي از سنوات 994 يا 999 و يا 1014 ه‍ .ق در قريه‌ي چور (بيست و چهار كيلومتري شهر مريوان) كه در آنجا اقامت داشته، به ديار آخرت پيوسته و اكنون هم دهكده‌ي چور مسكن افراد اين خاندان است.
ملا ابوبكر تأليفات و آثار زيادي داشته است. از جمله الوضوح، كه شرحي است به عربي بر كتاب مُحرر امام رافعی در فقه مشتمل بر چهار جلد، طبقات الشافعيه، در تراجم جمعي از فقها كه به سال 1365 ه‍.ق در بغداد به طبع رسده‌است، سراج‌الطريق به زبان فارسي ساده شامل پنجاه باب در باره عرفان و اخلاق تأليف سال 948 ه‍ .ق و رياض‌الخلود كه آن هم به فارسي و شامل هشت باب داراي 5 فصل، تأليف سال 989 ه‍ .ق. است

 

اماکن مهم مذهبی

در شهرستان مريوان تعداد 174 باب مسجد 129 باب در روستاها و 45 باب در شهرها، 20 باب تكيه(13 باب در روستا 7 باب در شهر) و يك باب حسينيه در شهر مريوان وجود دارد اماكن مهم مذهبي موجود در شهرستان عبارتند از :
مرقد سيد محمد ظهرالدين (پيرخضرشاهو) واقع در روستاي پيرخضران
مرقد پير توكل واقع بلكر
مرقد شيخ محمد نژمار واقع در روستاي نژمار
مرقد ملا ابوبكر مصنفي واقع در روستاي چور
مرقد شيخ ذكريا واقع در روستاي كاكوذكريا
مرقد پير يونس واقع در انجيران
مرقد ملا قطب‌الدين واقع در روستاي جوجه سازي
مرقد پير يوسف واقع در روستاي نشكاش
اماكن تاريخي ثبت شده در شهرستان مريوان از اين قرار است :
قلعه هلوخان (ايمام ) و مزگه‌‌وته سوره (مسجد سرخ )از دوره ايلخاني و تيموريان
په كلين كبود واقع در دشت مريوان از دوره اشكاني و ساساني
تپه و قلعه روستاي ننه از دوران صفويه
پل گاران از دوره صفويه
قلعه گبري گرد از‌ دوره اشكاني
محوطه كچكه گاور از دوران پارينه سنگي
قبرستان تاريخي روستاي پيله و قبرستان روستاي بالك
تپه هواره دومان روستاي كولان،تپه آسنگران روستاي ني،تپه عبه فتول واقع در كيلومتر9 جاده مريوان_ سقز
تپه كه‌لكه صوفيان (گرده عبه صوفي ) واقع در روستاي وله ژير
مرقد درويش واقع در بين روستاي كولان و مريوان

 

 

مردم منطقه مريوان از لحاظ آداب و رسوم تفاوت چنداني با كردهاي ديگر مناطق ندارند رسوم مختلف مناطق كردنشين به يكي از مراحل يا پديده‌هاي تاريخي پيوند دارد. مردمان مناطق مختلف شهرستان مريوان از نژاد آريايي، زبان آنان كردي، دين اسلام و سني مذهب(شافعي) مي‌باشند جشن‌هايي كه در ميان آنان مرسوم است در برگيرنده جشن‌هاي مذهبي، ملي و باستاني است كه ريشه در باورهاي كهن مردم داشته و اغلب تاريخي و پاره‌اي اسطوره‌اي است از مراسم رايج در ميان كردان و مخصوصاً منطقه مريوان مي‌توان به مراسم تولد، مراسم فوت، عزاداري، مراسم عقد و تعيين مهريه، مراسم عروسي(كه مراسمي بي‌نظير است) با رقص و کردی(هه‌لپه‌ركي) اشاره كرد.

 

 

همچنين مراسمي نظير شوشوبراتي، جشن آغاز سال(سه رسال)، چهارشنبه‌سوري، عروس‌باران(بوكه‌باراني)، اعياد مذهبي مانند عيد فطر(جه ژني رمضان)، عيد قربان(جه ژنی قوربان)، جشن مولودي‌خواني(به مناسبت میلاد پیامبر اسلام) كه همگي از شكوه خاصي برخوردار و با شادي و سرور زايدالوصفي برگزار مي‌گردد.

لباس مردم منطقه كردي و به علت كوهستاني بودن پوشش ساكنين ويژ‌گي‌هاي خاص خود را دارد غالبا مردان از رانك و چوخه و پشتبند و يا شال و دستار سر(كه در زمستان‌ها فرنجي و پسک به آن افزوده مي‌شود) و كلاش(كفش محلي) استفاده مي‌كنند زنان نيز از پيراهن‌هايي با رنگ شاد و نسبتا گشاد(از شانه تا پا دوخته مي‌شود) و دو نوع جليقه(سوخمه و سه لته) استفاده مي‌كنند

تاریخچه مریوان

مریوان

 

مریوان نام یک شهر و همچنین یک شهرستان در استان کردستان ایران واقع در غرب کشور ایران است.

شهرستان مریوان از شمال به شهرستان سقز،از شرق و جنوب شرقی به شهرستان سنندج، از جنوب به بخش نوسود از شهرستان پاوه و از غرب و شمال غربی به خاک عراق محدود است. شهر مریوان در 125 کیلومتری شمال غربی سنندج قرار دارد.

 تاریخچه

شهر مریوان در حدود یک سده پیشینه تاریخی دارد. یکی از شاهزادگان قاجار به نام فرهاد میرزا که کمی پیش از مشروطیت در این محل حکومت می‌‌کرد، در مریوان قلعه‌ای بنا کرد که جریان بنای آن را در کتیبه‌ای که به دیوار مسجد دارالاحسان (مسجد جامع سنندج) نصب کرده، شرح داده است. این شهر مرزی در همسایگی دولت عثمانی قرار داشت و به دستور ناصرالدین شاه قاجار در سال 1282 هـ .ق قلعه‌ای مستحکم در آنجا احداث شد. در سال 1286 هـ .ق حاج فرهاد معتمدالدوله بر استحکام قلعه افزود و آن را شاه آباد نامید. در کنار همین قلعه نظامی، روستایی به وجود آمد که به نام قلعه (مریوان) نامگذاری شد. در داخل شهر به دستور حاج معتمدالدوله یک باب قنات، حکام و آب انبار احداث شد. بعد از حاج فرهاد معتمدالدوله، حاج محمد علیخان ظفرالملک قعله را وسعت داد و در داخل آبادی شاه آباد چندین باب منزل، یک کاروانسرا و قناتی دیگر احداث کرد. بعدها کلیه این تأسیسات در اثر شورش و هرج و مرج عشایر کرد منطقه، ویران شد. در اوایل حکومت پهلوی، حاکم وقت در روستای موسک دژی بنا نهاد که امروزه از آن به عنوان پادگان استفاده می‌‌شود و فاصله چندانی با شهر ندارد.

پیشینه تاریخی

 محوطه‌های باستانی حومه مریوان مانند تپه‌های «ساوجی»،«كولان»،«مرگ»،«بیساران» و دو تپه شرقی و غربی، حاكی از استقرار انسان‌ها از دوران نوسنگی و ادامه آن در عصر مس از هزاره چهارم پیش از میلاد است و نشانه‌ دیرینگی زیست انسان در این منطقه هستند و به عنوان سنگ بنای شهرنشینی در این منطقه به شمار می‌روند.

شهر مریوان از آنجا كه بر سر راه تیسفون به آتشگاه شیر«آذرگشسب»(تخت سلیمان در شمال تكاب) قرار داشته، در عهد اشكانیان و ساسانیان مورد توجه بوده است. در رساله پهلوی شهرهای ایران تصریح شده است كه بهرام گور در كنار دریاچه «بهرام آوند» یا «زری‌وار» شهری ساخت و در منابع آشوری آمده است كه «سارگن» پادشاه آشور پس از تسلط بر این منطقه، در حدود 1500 سال پیش از میلاد به جای شهر قدیمی «هار هار» در جنوب دریاچه زریبار، شهری به نام «دورآشور» یا «كارشاروكین» را می‌سازد.(یاسمی،رشید،كردو پیوستگی نژاد و تاریخ او، چاپ سوم، تهران، ابن سینا،ص49و54)

در منابع اسلامی از مریوان به عنوان «دژان – دزان» نام برده‌اند. نویسنده شرفنامه از آن به نام «مهروان» یاد می‌كند و آن را یكی از پایتخت‌های كردستان می‌نامد. «قلعه مریوان» قرن‌ها در كنار «شهرزور» و «حسن آباد» و «پالنگان» مركز حكومتی خاندان‌های حكومتی كردستان بوده است. در روزگار حكومت سلیمان خان اردلان این قلعه به دستور صفی‌شاه از مریوان به «قلعه سنه» منتقل شد.

زبان:                       كردی

مذهب: سنی

 

لهجه: كرمانجی جنوبی (سورانی) هه‌ورامانات: هه‌ورامی(گورانی) خط: كردی با حروف عربی دین: اسلام 99/92 درصد مسلمان  

 

نقاط دیدنی

وجود دریاچه زریوار در غرب شهر مریوان زیبایی خاصی به این شهر بخشیده و آن را به یک ناحیه تفرجگاهی تبدیل کرده‌است.

از نقاط دیدنی و جذابیتهای گردشگری این شهر می‌‌توان از کوه کانی چرمه، قلعه الهام، قلعه مریوان (قلعه هلوخان)، دریاچه زریوار، آبشار کویله، بازار مرزی باشماق، بازار داخل شهر و پوشش جنگلی اطراف مریوان نام برد.

امكان و اشیاء باستانی

1ـ قلعه امام:

این قلعه در سه كیلومتری شرقی شهر مریوان و بربالای كوه امام قرار دارد كه اكنون فقط آثار پله‌ها و آب‌انبار آن كه از سنگ تراشیده شده برجای مانده است. «قه‌لای ئیمام» در زمان سرخاب‌بیگ اردلان (حدود سال 945 هجری قمری) ساخته شده كه بعدها به وسیله احمد خان والی كردستان تعمیر شده و مورد استفاده قرار گرفته است.

 

2ـ مسجد سرخ (مزگه‌وتی سور):

3- قلعه فیلقوس

4- قلعه خاو

5- قلعه میرزا میراشه

6- قلعه توراخ تپه

7- وله گه ور

8- غار کونه شه م شه م

    9- تپه کلین که وه

 

	وسعت	موقعیت
	28235 km2	غرب كشور ایران طول و عرض جغرافیایی: 34درجه و 44 دقیقه  تا 36 درجه و 30 دقیقه شمالی و بین نصف‌‌النهارهای 45 درجه و 31 دقیقه1 تا 48 درجه و  16 دقیقه شرقی	استان كردستان
		از شمال به سقز و كشور عراق(دره شلیر) از جنوب به پاوه و نوسود (در استان كرمانشاه) از شرق به شهرستان سنندج از غرب 100 كیلومتر مرز مشترك با كشور عراق (پنجوین)	شهرستان مریوان
		در 125 كیلومتری غرب شهر سنندج طول و عرض جغرافیایی: 64 درجه و 10 دقیقه طول شرقی و 33 دقیقه و 35 درجه عرض شمالی ارتفاع از سطح دریا 1272 متر	شهر مریوان

 

تقسیم بندی شهرستان مریوان  به تفكیك شهر، بخش، دهستان و آبادی بر اساس آمار سال 1375

                              

تعداد آبادی: 233	تعداد دهستان: 12   مركز دهستان	تعداد  بخش:4	تعداد شهر:2
	1ـ سرگل ـ كانی‌دینار 2ـ زریبارـ   نی  3‌ـ كوسالان ـ   قلاجی	مركزی	مریوان سرواباد
	1ـ خاومیرآباد ـ  برده‌ره‌شه	خاومیرآباد
	1ـ سه‌رشیو ــ چناره 2ـ گلچیدر ـ  جانوره	سه‌رشیو
	1ـ كوماسی ـ پیرخضران 2ـ رزاو ـ  رزاو 3ـ هه‌ورامان تخت   هه‌ورامان تخت 4ـ بیساران ـ  بیساران 5ـ پایگلان ـ  پایگلان 6ـ ژریژه ـ  ژریژه	سروآباد

 

 

ویژگی‌های اقلیمی

با توجه به عرض جغرافیایی، منطقه مریوان دارای ویژگی‌های اقلیمی «معتدله میانی» است. اما با در نظر گرفتن كوه‌ها و ارتفاعات و دره های ژرف و عمیقی كه در تمامی منطقه گسترش یافته‌اند و همچنین وجود جنگل‌ها و پوشش گیاهی مناسب در شمال و جنوب و وجود منابع رطوبتی(رودخانه‌ها و دریاچه زریوار) موجب شده است كه در این منطقه شاهد تنوعی از اقلیم‌های مختلف باشیم. به نحوی كه از طرف سنندج به سمت مریوان از سروآباد به بعد، منطقه دارای آب و هوایی مرطوب و مدیترانه‌ای است و نواحی شمالی و جنوبی مریوان دارای آب و هوای كوهستانی است.

مریوان با بارندگی سالانه بیش از 750 میلی‌متر، از پرباران‌ترین مناطق ایران به شمار می‌رود. این میزان بارندگی سبب شده است كه تمامی وسعت منطقه پوشیده از پوشش گیاهی غنی و متنوعی باشد. رودها در مسیر پرپیچ و خم و در پیوند با سرسبزس و پوشش گیاهی، مناظری دلپذیر و بدیع پدید آورده‌اند

آب و هوای منطقه مریوان تحت تأثیر عوامل توده‌های هوا و جریان‌های فصول سرد و گرم و قرار دارد:

1ـ توده هوای سرد «آزروس» از جانب شمال شرقی و شرق وارد منطقه می‌شود و اغلب بارندگی را به صورت ریزش برف به دنبال دارند.

2ـ توده‌های هوای ملایم و مرطوب دریای مدیترانه و اقیانوس اطلس است كه از جانب غرب وارد این ناحیه می‌شود.

3ـ در این منطقه سرما از آبان ماه شروع و تا اسفند ماه ادامه می‌یابد. از فروردین ماه این سرما رو به كاهش گذاشته و هوا رو به اعتدال می‌رود و به طور معمول تا شهریورماه هوا معتدل است.

كوه‌های منطقه نیز در مقابل جریان‌های هوایی كه از غرب وارد كشور می‌شوند، همانند دیواری پهن و عظیم مانع نفوذ رطوبت مطلوب دریای مدیترانه به نواحی داخلی كشور شده، باعث بارش نزولات جوی در منطقه می‌شوند.

 

ارتفاعات

در منطقه مریوان صرفنظر از دشت مریوان، دریاچه زریوار، دره‌های رود تازده و مریوان، اطراف رودخانه قزلجه، دره ئه‌سراوا و دره رودشیان، بقیه نقاط را كوهستان‌های مرتفع و متوسط با دره‌های تنگ و عمیق دربرگرفته است. رود شیان از آبادی «سیاناو» به سمت جنوب شرقی تا محل برخورد به رودهای مریوان و گاران و از جنوب شرقی به شمال غربی دره رود زاب تا برخورد به رودخانه «گاران» در محل دوآب، دو منطقه با ناهمواری‌های مختلف را از هم متمایز و جدا می‌كنند.

در شمال ناهمواری‌های ملایم و كم‌ارتفاع با دره‌های باز و كم‌عمق در تمام جهات دیده می‌شوند. در این ناحیه تمام مناطق كوهستانی پوشیده از جنگل‌های تنگ است. وجود رودخانه‌های متعدد، دشت‌های نسبتاً وسیع و دریاچه زریبار، از مشخصات جغرافیایی قسمت شمالی منطقه است.

در جنوب شرقی، بخش شمالی به استثنای كوه «كوره میانه» در شمال نگل، حداكثر ارتفاع نسبی از شمال دریاچه زریبار 1000 متر و در جنوب آن 850 متر است. پست‌ترین نقطه شمال در محل برخورد رودخانه‌های «گاران» و «رزاو» 1100 متر و بلندترین نقطه آن در قله برده‌رشه از كوه پشت شهیدان است كه بلندی آن به 2491 متر می‌رسد.

در بخش جنوبی منطقه، كوهستان‌های سنگی و مرتفع با دره‌های عمیق و تنگ مشخص كننده ناهمواری‌های این ناحیه است. رشته كوه شاهو و رشته كوه‌های شمالی آن به نام‌های «حه‌شه‌‌دول» و «كوسالان» اصلی‌ترین ناهمواری‌های منطقه جنوبی را به وجود آورده‌اند. جهت این كوه‌ها شمال غربی به جنوب شرقی است. در این ناحیه اختلاف بین قله‌های بلند و عمق دره‌ها بسیار زیاد است. حداكثر ارتفاع مطلق، در كوه شاهو به 2985 متر و حداقل ارتفاع در محل برخورد و تلاقی رودهای «دواب» و «ژاورود» به كمتر از 900 متر می‌رسد. در این بخش رودخانه‌ «سیروان» از كناره كوه شاهو می‌گذرد كه بند تنگ و عمیقی را به وجود آورده است.

 

كوه‌های مهم منطقه

 

1ـ كوه هه‌زار میرگه

این كوه یكی از شاخه‌های «چهل چشمه» است. در شمال شرقی و شمال مریوان قرار گرفته و بلندترین قله آن به 2707 متر می‌رسد. دامنه‌های شمالی این كوه با شیب تندی به «دره شلیر» در عراق و شیب جنوبی آن به بخش «سروآباد» می‌رسد. از رشته‌های دیگر این كوه می‌توان به كوه‌های ذیل اشاره كرد. «قطون:2652 متر» ـ‌ «پیرالیاس: 2597 متر» ـ «كره میانه:2950 متر».

 

2ـ كوسالان

در دهستان «هه‌ورامان تخت» در 32 كیلومتری جنوب مریوان قرار دارد. ارتفاع آن از سطح دریا 2620 متر است. این كوه از شمال غربی به سوی جنوب غربی(از دره‌آب سیروان تا دامنه شمالی كوه «هی‌شور») به طول 20 كیلومتر كشیده شده است كه رود سیروان از دامنه‌های شرقی آن می‌گذرد.

 

3ـ دربند

كوه دربند در 34 كیلومتری جنوب شهر مریوان و شمال نودشه و جنوب دهستان هه‌ورامان قرار دارد. ارتفاع آن به 2770 متر می‌رسد. این كوه از شمال غربی به كوه تخت و از طرف دامنه‌های جنوب شرقی به رودخانه سیروان منتهی می‌شود.

 

4ـ كوه تخت

این كوه در 32 كیلومتری جنوب مریوان و در هه‌ورامان تخت واقع شده است كه 2820 متر ارتفاع دارد. از شمال غربی به كوه «كمانگر» و از جنوب شرقی به كوه دربند متصل است و بخش جنوبی مریوان را از پاوه(نوسود) جدا می‌كند.

 

5ـ كوه پیاژه

این كوه زیبا و سترگ در 24 كیلومتری جنوب شرقی مریوان در روستای «آلمانه» در دهستان سروآباد واقع شده است. بلندترین قله آن «قه‌له‌به‌رد» است كه 2953 متر ارتفاع دارد. كوه پیاژه از سمت شرق به كوه «چله‌خاند» و از شمال به كوه «شاه‌نشین» و از شمال‌غربی به كوه «كنولان» می‌پیوندد.

 

6ـ كوه شاهو

این كوه سر به فلك كشیده، در جنوب شرقی مریوان واقع شده است و منطقه «هه‌ورامان لهون» در قسمت جنوبی آن قرار دارد كه از قسمت شمال غربی به كوه «گاول» و از شرق به كوه «قلعه گور» پیوند دارد. بلندترین قله شاهو، به نام شاه‌كوه، 3225 متر ارتفاع دارد.

 

مشخصات كوه‌های مهم منطقه مریوان

 

موقعیت جغرافیایی	ارتفاع بلندترین قله(متر)	كوه
جنوب مریوان ـ هه‌ورامان تخت	3390	شاهو
شرق مریوان ـ بخش سروآباد	2955	پیرالیاس
24 كیلومتری جنوب شرقی مریوان ـ روستای آلمانه	2953	پیاژه
40 كیلومتری جنوب شرقی مریوان ـ روستای نگل	2950	میانه
32 كیلومتری جنوب مریوان ـ هه‌ورامان تخت	2820	تخت
34 كیلومتری مریوان ـ هه‌ورامان تخت	2770	دربند
شمال مریوان ـ چناره	2707	هزار مرتع
شرق مریوان ـ بخش سروآباد	2652	سلطان احمد
32 كیلومتری جنوب شرقی مریوان	2620	كوسالان
شرق مریوان ـ بخش سروآباد	2491	پشت شهیدان
شرق مریوان ـ بخش سروآباد	ـ	هزارخانی
دزلی ـ‌ دركی	ـ	وزمانه علیا
دزلی ـ‌ دركی	ـ	مه‌له‌خورد
دزلی ـ‌ دركی	ـ	مرسیا

 

منبع:مطالعات جامع توسعه اجتماعی اقتصادی كردستان،گزارش نهایی 1375،سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان كردستان،توریسم ص213

 

 

منابع آب‌

یكی از مهمترین جاذبه‌های طبیعی توریستی منطقه مریوان منابع آب است. امكانات آبی منطقه شامل چند رودخانه دایمی و نسبتاً پرآب و دریاچه «زریبار» است.

 

دریاچه زریبار

این دریاچه با جاذبه‌ای طبیعی و منحصربه فرد، مهمترین تالاب استان كردستان به شمار می‌رود. دریاچه زریبار كه گاهی نیز دریاچه مریوان نامیده می‌شود، در 2 كیلومتری غرب مریوان و در ارتفاع 1285 متری از سطح دریا قرار دارد. آب دریاچه شیرین است و آب آن از جوشش چشمه‌های آبی كف دریاچه تأمین می‌شود. طول دریاچه 5/4 كیلومتر و عرض آن حدود 2 كیلومتر می‌باشد. وسعت آن بین 900ـ800 هكتار است. عمق دریاچه متفاوت و به طور متوسط از 3  تا 18 متر متغییر است.

اطراف دریاچه از نیزارهای بلندی احاطه شده است. این دریاچه به علت داشتن آب شیرین و شرایط لازم، زیستگاه مناسبی را برای رشد و زیست انواع ماهیان به وجود آورده است. مهمترین این ماهی‌ها؛ سفید ماهی، ماهی كپور و عروس ماهی هستند. از مهمترین پرندگان مهاجر این تالاب نیز می‌توان به «چنگر»، «اردك سرسبز» و «مرگوس بزرگ» اشاره كرد كه معمولاً در فصل زمستان میهمان این دریاچه هستند.

دریاچه زریبار به علت داشتن، آب شیرین، آب و هوای مناسب، پوشش گیاهی قابل توجه و وجود انواع ماهی‌ها و پرندگان آبزی از جایگاه ویژه زیباشناختی برخوردار است و همواره به عنوان یكی از جاذبه‌های مهم و پرطرفدار توریستی ـ سیاحتی منطقه مریوان، و بلكه استان كردستان مطرح بوده است.

 

رودخانه‌ها

میزان بالای بارندگی سالانه و وجود كوه‌ها و پستی و بلندی‌های بسیار در منطقه، باعث ایجاد رودخانه‌های بسیار زیبایی شده است. جدول زیر مشخصات رودخانه‌های مهم را در بر دارد.

 

 

متوسط ابدهی متر مكعب در ثانیه	طول  آبراهه   كیلومتر	محل سرچشمه	موقعیت	رودخانه
2	5/28	ارتفاعات كاسه‌كله، اسحاق و چاله‌یان	شمال دریاچه زریبار و در جهت شرقی ـ غربی به سمت مرز ایرن و عراق	قزلچه سور
5/5	37	كوه‌های قمچیان،گاران،هزارخانی و قره‌الیاس	15 كیلومتری شرق مریوان در جهت شمال به جنوب و پس از دریافت آب رودخانه مریوان در دوآب تفلی به رودخانه نگل می‌پیوندد	گاران
5/3	14	ارتفاعات شرقی مریوان(كوه قلعه و قله كور)	شرق دریاچه مریوان در جهت غربی ـ شرقی و به گاران می‌پیوندد	عصرآباد
2/2	ـ	دریاچه زریبار	زهكش دریاچه زریبار و از قسمت پایین دریاچه به سمت جنوب جریان دارد	مریوان
ـ	ـ	كوه‌های گلچیدر	از آبادی تودارملا گذشته، پس از دریافت سرشاخه‌هایی از كوه سلطان با رودخانه شویشه یكی می‌شود	نگل
		در منطقه مریوان از به هم پیوستن رودهای مریوان و نگل در محل دواب تشكیل می‌شود اما از بخش‌های غربی استان نیز از به هم پیوستن رودخانه‌های قشلاق و گردلان به سیروان تبدیل می‌شود	از منطقه اورامانات وارد استان كرمانشاه شده و پس از پیوستن به رودخانه الوند،‌در خاك عراق با نام رود دیاله به دجله می‌ریزد.	سیروان

 

پوشش گیاهی

پوشش گیاهی در مریوان بسیار غنی و متنوع است. زیرا از یك طرف از میكروكلیماهای خاصی برخوردار است و از طرف دیگر در ابتدای پیش‌كوه‌های داخلی زاگرس واقع شده است و با ناهمواری‌های متعدد و بهره‌مندی از آب و هوای مدیترانه‌ای خصوصیات ویژه‌ای را دارا است.

گسترش دامنه پوشش گیاهی، از شمال غربی تا جنوب شرقی و به طور پراكنده تا شرق منطقه را در برمی‌گیرد. مساحت پوشش گیاهی جنگلی بیش از 200 هزار هكتار تخمین زده می‌شود كه بیش از 60% جنگل‌های استان كردستان را تشكیل می‌دهند.

وجود درختان گوناگونی چون بید وحشی، صنوبر، چنار و سپیدار همراه با درختچه‌های بلوط و مازو كه نشان مشخصه این منطقه است، در حاشیه رودخانه‌ها و آب‌های سطحی و در مسیر دره‌ها مناظر و چشم‌اندازهای دلپذیری را تشكیل داده‌اند. این پوشش در پیوند با دریاچه زریبار منظره بسیار بكر و بدیعی را به شهر مریوان بخشیده است.

 

شكارگاه‌ها و حیات وحش

منطقه مریوان به دلیل ویژگی‌های جغرافیایی؛ وجود فضاهای كوهستانی، پوشش گیاهی مناسب و منابع آبی زیستگاه مناسبی را برای انواع جانوران وحشی، پرندگان و ماهی‌ها به وجود آورده است.

از شكارگاه‌ها و مناطق مهم شكارخیز مریوان می‌توان به ارتفاعات كوسالان، كره میانه و گاران اشاره كرد. در این مناطق پستانداران گوشتخوار و علفخوار و پرندگانی زندگی می‌كنند كه به مهمترین آن‌ها اشاره می‌كنیم:

پلنگ، گرگ، روباه، سگ آبی، قوچ، میش، كه‌ل و بز، خرس قهوه‌ای، گراز، خرگوش، سمورجنگلی، سنجاب، راسو و پرندگانی چون: كبك، فاخته، تیهو، عقاب جنگلی، اردك اره‌ای، داركوب، چكاوك عقاب شاهی

 

راه‌های دسترسی به منطقه

منطقه مریوان از طریق 4 محور به شهرهای اطراف متصل است:

1‌. مریوان ـ ‌سنندج: این را هتنها جهاد اسفالته اصلی است كه 128 كیلومتر طول دارد.

2‌. مریوان ـ سقز: این جاده 137 كیلومتر طول دارد و از سمت شمال مریوان را در مسیر رودخانه گاران به سقز وسل می‌نماید.

3‌. مریوان ـ كامیاران: این جاده 130 كیلومتر طول دارد كه از مریوان تا رزاو به طول 50 كیلومتر اسفالت و بقیه خاكی می‌باشد.

4‌. مریوان ـ پاوه: این راه از پیچ و خم‌های ارتفاعات هه‌ورامان می‌گذرد كه در فصل زمستان اكثراً به خاطر بارش بیش از حد برف بسته است.

 

شخصیت ها

قرن اول هجری قمری 1‌ پیرشالیاری هه‌ورامان

قرن ششم هجری قمری 2‌ پیرشالیاری هه‌ورامان دوم

قرن هفتم هجری قمری 3‌ پیر خضر شاهو

قرن هشتم هجری قمری 4 مولانا میر محمد مردوخ

قرن نهم هجری قمری 5 شیخ زكریا كاكوزكریایی 6 شیخ نعمت‌الله كاكوزكریایی اول 7 شیخ فاضل كاكوزكریایی 8 مولا محمد گشایش 9 شیخ عبدالرحمان كاكوزكریایی

قرن دهم هجری قمری 10 شیخ عبدالغفار مردوخی اول 11 شیخ محمد كونه‌پوشی 12 صه‌یدی هه‌ورامی اول 13 ملا عبدالله قازی 14 شیخ شمس‌الدین مردوخی 15 شیخ ره‌زا معین الدین کاکو زکریایی

قرن یازدهم هجری قمری 16 ملا ابوبكر مصنف 17 بیسارانی 18 شیخ عبدالغفار مردوخی دوم 19 شیخ ابراهیم هه‌ورامانی 20 ملا عبدالكریم چوری 21 شیخ شهاب‌الدین كاكوزكریایی

قرن دوازدهم هجری قمری 22 ملا جامی چوری 23 شیخ شمس‌الدین مردوخی دوم 24 شیخ نعمت‌الله كاكوزكریایی دوم

قرن سیزدهم هجری قمری 25 ملا خدر رواری 26 شیخ سعید دولاش 27 ملا احمد نودشی 28 صه‌یدی هه‌ورامی دوم

قرن چهاردهم هجری قمری 29 شیخ عزیز جانوره 30 شیخ عبدالرحمان جانوره 31 حاجی ملا احمد نودشی 32 سید عبدالله مدرس چوری 33 حاجی سید حسن چوری 34 شیخ محمود لونی كاكوزكریایی 35 ملا عارف بالك 36 حاجی ملا عبدالعزیز ده‌ره‌تفی 37 خاتو خورشید 38 ملا محمدرشید مدرس 39 فرج الله زكی 40 شیخ عبدالسلام بیسارانی 41 عبدالله بگ هورامی 42 ماموستا ناری 43 ملا عبدالقادر جلالی نودشی 44 حاجی شیخ عبدالله نیزل 45 قانع 46 ملا صادق نگل 47 حاجی شیخ محمد حسامی 48 ماموستا ملا باقر مدرس بالك 49 ملا حامد بیسارانی 50 شه‌پول 51 شیخ محمد حسامی 52 شیخ نجم‌الدین مردوخی 53 ماموستا عبدالرحمان عینكی 54 شیخ ابراهیم الكردی 55 پیر یونس هه نجیران

هه‌ورامان تخت روستای هه‌ورامان تخت مركز دهستان هه‌ورامانات است كه در جنوب غربی شهرستان مریوان قرار گرفته است و فاصله آن از شهر مریوان 75 كیلومتر است كه تنها 25 كیلومتر آن آسفالت و باقی آن خاكی و ناهموار است. این روستا در دره‌ای شرقی ـ غربی و در شیب تندی رو به روی یال شمالی كوه تخت واقع شده است. خانه‌ها همگی از سنگ و چوب و معمولاً به صورت «خشكه‌چینی» و بدون استفاده از گل و سیمان و پله‌كانی ساخته شده‌اند. آب و هوای آن در فصول بهار و تابستان بیار مطبوع و در زمستان‌ها بسیار سرد است. روستای هه‌ورامان تخت از جمله فضاهای روستایی است كه علاوه بر زیبایی چشم‌اندازها، به دلیل اجرای سالانه «مراسم پیرشالیار» دارای قابلیت‌های ارزشمند توریستی است.(از عكس‌های نصرالله كسراییان استفاده شود) مراسم پیرشالیار یا پیرشهریار یكی از جشن‌های قدیمی استان كردستان در منطقه مریوان در روستای هه‌ورامان تخت برگزار می‌شود. مراسم آیینی «پیرشالیار» همه ساله در روز 45 زمستان (فاصله دوم تا چهادرهم بهمن‌ماه) به مدت دو هفته در روزهای چهارشنبه و پنج‌شنبه هر هفته برپا می‌شود. مراسم جشن دارای مراحل متنوعی است و سازماندهی و تعیین روز شروع جشن به عهده «متولی پیر» است كه یكی از اهالی روستا بوده و تولیت در خانواده آن‌ها موروثی است: مرحله نخست یا «مرحله خبر» كه با جمع‌آوری گردوهای باغ پیر و توزیع آن در بین اهالی روستا و چند روستای مجاور شروع می‌شود به همه اعلام می‌كنند كه هفته آینده مراسم آغاز خواهد شد.هر خانواده در مقابل گردوی دریافتی مقداری حبوبات می‌دهد. یك هفته بعد «مرحله قربانی» است. در این مرحله دام نذری توسط شخصی كه از نظر سلسله مراتب طریقت دارای مقام و منزلتی است، ذبح می‌شود و سایرین نیز قربانی‌های خود را ذبح می‌كنند. سپس با گوشت قربانی‌ها غذای مخصوصی به نام «هولوشین» می‌پزند و بین اهالی تقسیم می‌كنند. بعد از انجام قربانی و پختن هریسه مراسم ذكر برگزار می‌شود. در این مرحله مردم آبادی بر سر آرامگاه پیرشالیار جمع می‌شوند و مراسم ذكر همراه با دف زدن و رقص دسته‌جمعی (هه‌لپه‌ركی) مردان آغاز می‌شود كه مراسمی بسیار با شكوه و تماشای است و هر بیننده‌ای را به وجد می‌آورد. (در گوشه‌ای از روستا خانه‌ای قدیمی وجود دارد كه به منزل پیرشالیار مشهور است و در آن گنجه‌ای است كه یادگارهای پیر را در آن نگهداری می‌كنند. مردم هه‌ورامان بر این باورند كه تمامی مردم روستا در آنجا جا می‌شوند. بنابراین جمعیتی حدود 1000 نفر در آنجا جمع شده و پس از بوسه زنی بر یادگارها در مراسم رقص و دف زنی شركت می‌كنند.) پس از گذشت حدود 100 روز یعنی تقریباً از دهم اردیبهشت ماه سراسر هه‌ورامان از سسبزی و طراوت همانند بهشت است، همه مردم بر سر تربت پیر گرد می‌آیند و در آنجا سنگی است كه مردم معتقدند كه هر ساله پس از شكستن آن دوباره سبز می‌روید. پس هر كس قطعه بسیار كوچكی از سنگ را می‌شكند و برمی‌دارد و باور دارد كه شفابخش است. این روز با برپایی مراسم ذكر همراه با دف‌زنی و رقص مذهبی پایان می‌یابد.